استان مازندران داراي قابليت هاي فراواني است كه در صورت توجه جدي به آن بهره هاي فراواني را مي تواند براي كشور به همراه داشته باشد. آنچه مهم است اين است كه بر اساس كدام معيار بايد توليد كرد و توليد در چه جهتي و براي چه امري بايد انجام گيرد. اينها سؤالاتي است كه در انتخاب نوع و ميزان توليد از يك محصول مي توانند در برنامه ريزي هاي كلان استاني و حتي كشوري كمك کنند.

• توان بالقوه و عملكرد بالفعل

 مسلم اين است كه ما با به كار بردن يك رقم اصلاح شده مي توانيم به سطحي از عملكرد دست پيدا كنيم كه اين عملكرد ناشي از تعامل و تعاضد بين چندين فاكتور كه متاثر از عواملي نظير نوع رقم و قابليت ژنتيكي موجود در آن و شرايط محيطي متناسب با آن رقم اعم از نوع تهيه بستر كاشت، عمليات خاك ورزي، تامين نيازمندي هاي بذر و گياه حاصل براي رشد مناسب، درجه حرارت، ميزان و كيفيت نور، در دسترس بودن مقادير كافي آب براي گياه، انجام بموقع عمليات كاشت در عمق مناسب، دارا بودن ميزان سبز كافي، مبارزه با علف هاي هرز، آفات و امراض، اعمال تراكم مناسب كاشت، برداشت در زمان مناسب و نگهداري محصول برداشت شده در شرايط مناسب و بازار رساني به هنگام آنها همه در ميزان نهايي محصولي كه به بازار تحويل مي شود نقش دارند.

 از نظر ژنتيكي با آماده بودن همه اين شرايط يك رقم مي تواند به ميزان قابل توجهي محصول توليد نمايد ليكن بهينه نبودن هر كدام از شرايط فوق الذكر مي تواند در كاهش ميزان محصول نقش داشته و بين قابليت رقم براي توليد و آنچه توليد مي شود فاصله ايجاد نمايد. شرايط محيطي و كليما و ميكرو كليماي موجود در يك منطقه براي هر رقمي ميزان خاصي از قابليت را ايجاد مي كند كه اگرچه با حد نهايي توليد رقم فاصله دارد ولي مي تواند تا حد ممكن به آن نزديك و يا از آن دور باشد. پرداختن به تمام عوامل فيزيولوژيكي، آگرونوميكي، آگروتكنيكي و فنولوژيكي در اين بخش ضرورتي ندارد و نمي توان براي خوانندگان اين مقاله جزييات علمي روند جذب مواد معدني و آب در گياه و تبديل آن ها به مواد پرورده و قابل ذخيره يا مصرف در اندام هاي ذخيره اي را توضيح داد و روابط عوامل متعدد را مورد بحث قرار داد، ليكن همين مقدار بايد گفت كه محيط هاي آماده تر و مناسب تر از نظر كليما و ميكروكليما و نوع خاك و كيفيت آب تاثيرات شگرفي در ايجاد فاصله كمتر از قابليت رقم براي توليد دارند.

در اشل استاني توليد به معناي اعم خود نيازمند مطالعه اي جداگانه براي هر محصول است. معمولاً شاخص براي ورود در بحث هاي كلان محصولاتي هستند كه از سطوح بالايي براي كشت برخوردار هستند و محصولات غالب در استان را تشكيل مي دهند. برنج، مركبات، كيوي، موز گلخانه اي، صيفي، سبزي، كاهو، كلم، خيار، گوجه فرنگي، بادنجان، سيب زميني، پياز، سير، كلزا و سويا، گندم و جو، شبدر برسيم، هلو و شليل، گياهان دارويي و برخي از گياهان ليفي داراي نقش مهم در مجموع توليد استان مي باشند. از طرف ديگر در زمينه توليدات دامي نيز با همين وضعيت روبرو هستيم و قابليت ژنتيكي توليد گوشت و شير در دامها وقتي ظهور و بروز حداكثري پيدا مي كند كه شرايط محيطي براي بروز كليه صفات ژنتيكي دخيل در توليد تا حد مطلوب آماده باشد. آنچه كه مربوط به شرايط محيطي آب و هوايي و عوامل بيروني است مازندران را در مقايسه با ساير استان ها در مرتبه فوق العاده بالايي قرار مي دهد.

شرايط ويژه استان مازندران به گونه اي است كه براي هيچ اهل تخصصي ترديدي باقي نمي گذارد كه قطعاً در بسياري از محصولات ذكر شده شرايط مازندران حداكثر عملكرد را بروز خواهد داد. اگر بخواهيم از ديدگاه مزيت نسبي توليد منهاي مباحث اقتصاد مقايسه اي بين درآمدزايي محصولات صحبت كنيم مازندران در اكثر محصولات داراي مزيت نسبي توليد مي باشد. آنچه كه سطح توليد يك محصول را در محدوده اي خاص تنظيم مي كند عبارت است از ميزان تقاضاي بازار، سطح قيمت ها، نوع اراضي در دسترس و فصلي كه زمين براي كشت قابل استفاده است. هر رقم جديدي كه وارد بازار مي شود و كشاورزان براي كشت به آن روي مي آورند سطحي از توليد را در شرايط طرح هاي آزمايشي كنترل شده بروز مي دهد كه مي توان آن را قابليت عملكرد آن رقم در شرايط محيطي آزمايش شده نام گذاشت. وقتي اين رقم توسط زارع مورد كاشت قرار مي گيرد او به تمام نيازمندي هاي رقم براي دستيابي به آن سطح از توليد آگاهي ندارد و در اينجا نقش ترويج و اجرا كردن طرح هاي تحقيقي ترويجي مي تواند بسيار با اهميت تلقي شود.

نقش اصلي و اساسي ترويج در اين است كه براي هر منطقه شناسنامه اي از وضعيت توليد، سطح كشت موجود، كيفيت آب و خاك و نوع آفات و روش هاي مبارزه با آنها و ساير موارد را در اختيار داشته باشد و پس از آشنا شدن با نيازمندي هاي ارقام جديد، براي آموزش كاربران و مخاطبان خود راههاي ساده و قابل گسترشي را جستجو و پيدا نمايد. بومي كردن تكنولوژي جديد و با زبان زارع اطلاعات علمي را منتقل كردن هنر ترويج است كه متخصصان ترويج و مروجان تربيت شده بايد با استفاده از دانش بومي زارعين و تكيه بر عادات خاص آنها براي انجام عمليات زراعي رفته رفته در جهت بهره برداري بهتر و صحيح تر از محيط و ايجاد بهره وري مطلوب تر از سرمايه، زمين و نهاده هاي توليد، تغييراتي را در آنها ايجاد نمايد. اين مقدمه به خاطر اين ذكر شد كه دقيقاً مسئوليت عدم دستيابي زراعين به سطح قابليت عملكرد يك رقم تا حدود زيادي به فعاليت هاي ترويجي مناسب و مكفي بر مي گردد.

اگر بپذيريم كه توسعه يعني توانمند كردن اقشار توليد كننده براي رسيدن به سطح قابليت عملكرد، بايد ديد كه مديريتي كه در ايجاد اين توانمندي مسئوليت دارد و نهادهاي اداري لازم براي آن را به وجود آورده و اعتبارات مورد نظر را در اين راه به مصرف مي رساند تا چه مقدار در اين راه توفيق داشته است. قوت ها و ضعف هاي مديريت ها بايد با اين معيار و مكيال اندازه گيري شود تا سره از ناسره و دوغ از دوشاب باز شناخته شود. يكي از وظائف بسيار سنگين استاندار همين مسئله است كه دقيقاً توسط عوامل وارد به موضوع نسبت به پيگيري عوامل تضعيف توليد و رفع و دفع گير و گورهاي مشكل زا براي دستيابي به هدف مهم توليد حداكثري اقدام نمايد.

 نقش رهبري اين موضوع در سطح استان در اختيار نماينده عالي دولت قرار دارد كه خود اين امر مي تواند به معياري براي اندازه گيري ميزان توفيق استاندار در آينده براي قضاوت تبديل شود. اينكه اين تحليل را در قالب هايي براي نقد عملكرد دست اندركاران و سياستگذاران استاني مورد استفاده قرار دهيم بحثي است كه احساس مي شود بهتر است شيريني مباحث علمي اين شماره با تلخي هاي عملكردي مديران استاني قاطي نشود. لذا ماحصل آن در شماره آينده خواهد آمد.

دكتر غلامعلي رنجبر - (ali.ranjbar@gmail.com)