تعداد بازدید: 4195

توصیه به دیگران 0

چهارشنبه 21 تير 1396-8:2

تدفین سگ؛ یافتة منحصربه‌فردِ سه‌هزارساله‌ای از قائمشهر

با مطالعه و پژوهش این نوع تدفین حیوانی می‌توان به ابعاد بیشتری از آداب و عقاید مردمانِ هزاره‌های پیشین پی برد.


 مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، مهدی خلیلی، باستان‌شناس: سگ از نخستین حیواناتی است که انسانِ دورانِ ماقبل تاریخ آن را رام کرد و در پرورش و نگهداری آن کوشید. این حیوان جزء مهمّی از زندگی روزمرة جامعة انسانی در آن دوران محسوب می‌شد. سگ در فرهنگ، آیین و سنّت‌هایِ بومی ایران حضوری پررنگ داشته و دارد.

 یکی از شواهد قابل تأمل که نشان می‌دهد سگ برای انسان‌های جوامع پیشین تا چه اندازه مهم بوده، یافته‌های تدفینی است. این بقایا حاکی از آنند که در بعضی از جوامع پیشین سگ‌ها مانند انسان‌ها با احترام به خاک سپرده می‌شده‌اند. یکی از این نوع تدفین خاص در تپّة قلعه‌کش قائمشهر به‌دست آمده که به حدود سه‌هزار ساله پیش باز می‌گردد.

تپّة قلعه‌کش (طالقانی یا کفشگرکلا) یکی از حدود یکصد اثر تاریخیِ شهرستان قائمشهر است که در خیابان طالقانی واقع است. تپّة قلعه‌کش نخستین‌بار به کوشش زنده‌یاد موسی درویش‌روحانی و حسن رضوانی در سال 1356 مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت. این محوطه در سال 1376 به شمارة 1954 در فهرست آثار ملّی کشور به ثبت رسیده است.

در همان سال، یزدان نورانی ‌کوتنایی جهت تعیین عرصه و پیشنهاد حریم آن به بررسی و گمانه‌زنی در تپّۀ قلعه‌کش پرداخت. سپس در سال 1381، حسن رضوانی با همکاری مهدی عابدینی ‌عراقی، در این محوطه دست به کاوش باستان‌شناختی زدند. در سال 1385، به‌علّت تعریض جادۀ مجاورِ این تپّه، حسن رضوانی مجدداً با هدف نجات‌بخشی کاوش جدیدی در این محوطه به انجام رساند.

یکی از مهم‌ترین یافته‌هایِ کاوش سال 1381 تدفین سگی در عمق 270 سانتیمتری از سطح تپّه بود. این حیوان در جهتِ شمالی ـ جنوبی و بر پهلوی چپ قرار داشت. دست‌های این حیوان مقابل دهانش قرار گرفته و پاها به موازات بدن کشیده شده بود. به همراه تدفین هیچ‌گونه شئی قرار نداشت امّا مقداری خاکستر و قطعات سفالینِ خاکستری‌رنگ در اطراف تدفین و محدودۀ چالة گور به‌دست آمد. بر اساس مطالعات اوّلیه، این تدفین متعلّق به سگ اهلی، حدوداً 14 ساله و احتمالاً نر است. این تدفین یک مورد استثنایی است و تنها مورد مشابه این تدفین که در مازندران می‌شناسیم از کاوش گوهرتپّة بهشهر به‌دست آمده، با این تفاوت که در گوهرتپّه، با قطعات استخوانی پراکندة سگ به همراه جسد یک انسان در یک گور مواجه هستیم.

از آنجا که جمجمة این حیوان جدا از استخوان‌های بدن آن یافته شده، به نظر می‌رسد که این سگ قربانی شده باشد. در خارج از مازندران نیز، در دو محوطة تپّه عشق (در نزدیکی بجنورد) و تپّه ریبا (در نزدیکی آشخانه) در استان خراسان شمالی تدفین سگ به‌دست آمده است.

گفتنی است که جهت مطالعة دقیق‌تر و حفاظت از تدفین سگِ تپّه قلعه‌کش، آن را به‌طور کامل و پس از استحکام‌بخشی به گنجینة ادارة میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران منتقل شد. قرار است بعد از احداث موزة باستان‌شناسی قائمشهر این تدفین منحصربه‌فرد به نمایش عموم گذاشته شود.

با اینکه این تپّه و یافتة ارزشمندِ آن، اهمیت پژوهشیِ بسیاری برای باستان‌شناسان دارد، امّا در سال‌های اخیر به سبب تعریض جادّه، بخش عمده‌ای از تپّة باستانیِ قلعه‌کش مورد تخریب قرار گرفته است. با توجه به اینکه تپّة قلعه‌کش برگه‌ای از شناسنامة تاریخ قائمشهر است، متأسفانه مورد بی‌مهری بعضی از سازمان‌ها و ادارات دولتی واقع شده. ایجاد سایت‌موزة تپّه قلعه‌کش، به معرض عموم قرار دادن تدفین سگ و اشیاء یافت‌شده از این محوطه و فراهم ساختن آنها برای مطالعات آزمایشگاهی از ضرورت‌های باستان‌شناسیِ منطقه است.

با مطالعه و پژوهش این نوع تدفین حیوانی می‌توان به ابعاد بیشتری از آداب و عقاید مردمانِ هزاره‌های پیشین پی برد. به نمایش گذاشتن از این دست یافته‌های تاریخی و شناساندن آن به جامعه می‌تواند به بستر مناسبی برای جذب گردشگر نیز تبدیل شود.

نگارنده در ادامه برای نشان دادن و اهمیت تدفین سگ در باورهای اقوام به موارد مشابه آن در نقاط دیگر دنیا می‌پردازد. به استناد مقاله‌ای از اِدری در سال 2008، در چند دهة گذشته موارد زیادی از تدفین سگ در محوطه‌های باستانیِ منطقة لوانت (شامل کشورهای سوریه، اردن، لبنان و فلسطین کنونی یا به عبارت دیگر، کشورهای شرق دریای مدیترانه) یافت شده‌اند.

 قدیمی‌ترین تدفین سگ در محوطة غیلات یافت شد، که تاریخ آن به دوره مس‌سنگی (حدود بین هزارة پنجم و چهارم پیش از میلاد) می‌رسد. در این محوطه تدفین شش سگ پیدا شده بود. باستان‌شناسان در سال 1985 میلادی در یک محوطة بزرگ در شرق مدیترانه، تعداد 1400 اسکلت سگ و بقایای اسکلتی که اغلب متعلّق به توله‌سگ بودند را در محوطة باستانیِ تل‌عسقلان (اَشقَلون‌) کشف کردند. تاریخ تدفین‌ها به نیمة دوم قرن پنجم پیش از میلاد مربوط بود. سگ‌ها در چاله‌های کم‌ عمق دفن شده بودند. هیچ تدفینی که نشان‌دهندة قربانی کردن باشد پیدا نشد و سگ‌ها را در جهت خاصی قرار نداده بودند. نتایج آزمایش استخوان‌ها نشان می‌دهد که سگ‌ها کشته نشده بودند، بلکه به مرگ طبیعی از بین رفته بودند. به نظر پژوهشگران تدفین سگ‌ها یک رسم محلّی بوده است.

در محوطه‌های باستانی در شرق دریای مدیترانه مانند تل‌ هرور، تل یاونه، تل موزان، خالده اِشدود، شوهام، تل قصیل، آپولونیا آرسوف، جازر، گانسورک و لاکیش نیز تدفین سگ مربوط به عصر مفرغ تا دورة هخامنشی‌ـ‌‌هلنی یافت شده است. همچنین در حفاری‌های باستان‌شناسی اورشلیم دو تدفین سگ مربوط به دورة هخامنشی کشف شد.

 بسیاری از تدفین‌های سگ در جنوب منطقة لوانت در بافت‌های آیینی کشف شده‌اند، برای مثال در داخل و یا نزدیکی معابد و یا فضاهای آیینی و برخی دیگر همراه با ظروف آیینی به‌دست آمده‌اند. نمونة این نوع تدفین‌ها در شهر تاریخیِ سارد (در استان مانیسا در ترکیة کنونی) یافت شد که متعلّق به عصرآهن (هزارة اوّل پیش از میلاد) بود.

گفتنی است که به دلیل کارایی سگ در جوامع مختلف، در قرن سوم و چهارم پیش از میلاد در مستعمره‌های یونانی سکه‌هایی ضرب می‌شد که بر یک روی آن تصویر الهة آفرودیت و بر روی دیگر نقش یک سگ نقش بسته بود. آنچه بیان شد خلاصه‌ای از فعالیت و اهمیت کار باستان‌شناسان است که نشان می‌دهد هر یافتة باستان‌شناختی با مطالعات آزمایشگاهی و پژوهش‌های مستمر می‌تواند منجر به بازسازی و شناخت بهتر جوامع پیشین شود.

 


  • چرا به حدود سه‌هزار ساله پیش باز می‌گردد.؟پاسخ به این دیدگاه 3 26
    چهارشنبه 21 تير 1396-10:32

    لطفاً دوست باستان شناس به پرسش بالا بطور مشخص پاسخ دهند .
    سن سگ سوال برانگیز است چرا که سگی بسیار کهنسال را معرفی می کند و فرض تلف شدن به خاطر کهولت را قوی تر می کند .
    نکته دیگر این که قائم شهر همیشه قائمشهر نبود حتا شاهی هم نبود و حتی علی آباد هم نبود بلکه نواحی اطراف و یا نواحی متعلق به این شهر همیشه محل سکونت مردمی بوده که مانند بقیه مازندرانیان در قطعه ای جغرافیایی و تاریخی با نام مازندران زندگی کرده اند . القای این که قبر این سگ و تپّة قلعه‌کش فقط برگه‌ای از شناسنامة تاریخ قائمشهر یا مردم این شهر است کمی تامل برانگیز است این همان نگاهی است که ممکنست یادگاران تاریخی دیگر در درون مازندران مثلاً در ساری را خاصه مردم ساری امروز و بی ارتباط با مردمی بدانیم که در همان حوالی و در درون مازندران و در فاصله ای نزدیک به این شهر زندگی کرده و یا می کنند .

    • سه شنبه 27 تير 1396-12:50

      با سلام آقای دکتر!
      اگر با دقت خوانده باشید بحث در مورد چگونگی مردن سگ نبوده، بلکه در مورد تدفین آن بوده. همانطوریکه در تصویر مشخص است سگ به‌صورت چمباتمه و با آداب تشریفات دفن شده زیرا که در فضای گور قرار داشته. در منطقه آسیای صغیر و لوانت صدها نمونه کاملاً مشابه این تدفین در کاوش‌های باستان‌شناختی به‌دست آمده.
      وقتی نامی از قائمشهر به میان می‌آید طبیعتاً منظور جغرافیای سیاسی آن است و برای شناسه آن است وگرنه در توصیف همه چیز باید گفت در مازندران بوده!. مثلاً آیا صرفاً باید بگوییم پل ورسک در مازندران ساخته شده و نباید بگوییم این ورسک در کجای مازندران واقع است؟ در مازندران تپه‌های زیادی با نام تپه قلعه‌کش وجود دارد. پس برای شناساندن هر یک باید دقیقاً نام منطقه هم ذکر شود. اگر منظورتان قوم هست که ما قوم مازندرانی نداریم و کسی هم نمی‌داند توسط چه قومی این سگ دفن شده اما این سگ در همین تپه قلعه‌کش قائمشهر یافت شده. قائمشهری که روزگاری نام‌های دیگری هم داشته! چه بسا با تغییرات مرزهای سیاسی هر منطقه نام آن نیز ممکن است تغییر می‌کند.
      اصطلاح «برگه‌ای از شناسنامه تاریخ قائمشهر» کاملاً روشن و به تعبیری اظهرمن الشمس هست که این تپه باستانی که روزگاری محل اسکان مردمانی بوده و اکنون آن محل زیر خاک مدفون است و همچنین اتفاق تدفین حیوانی، در محدوده تاریخ جغرافیای قائمشهر روی داده نه در سمنان! در نتیجه در تاریخ جغرافیای این منطقه صورت گرفته و باید برای نشان دادن موقعیت آن باید نام آن منطقه را ذکر کرد.
      بدیهی است هر سند و اثر تاریخی هر منطقه، برگه‌ای از تاریخ آن است.

      • تشکر از آقای خلیلیپاسخ به این دیدگاه 1 2
        چهارشنبه 28 تير 1396-10:27

        ضمن تشکر از آقای خلیلی و تاسف از سوء تفاهمی که برایشان پیش آمده . سوال اصلی سابقه سه هزارساله و ابراز تردید در مورد قربانی کردن سگ که در گزارش آمده است

        با پاسخی که ارائه شد خوشبختانه این مطلب برایمان روشن است که تقسیم بندی های سیاسی و مدیریتی امروز ، در نگاه تاریخی آقای خلیلی جایگاهی ندارد .

        • شنبه 31 تير 1396-14:1

          بر پایه مطالعاتی که در مورد این نوع تدفین و باورهای شمنیزمی داشتم، به نظر می‌رسد قربانی کردن سگ ریشه در همین موضوع داشته باشد. چرا که دانشمند بزرگ میرچا الیاده، گذرا به اعتقاد سگ در شمن‌ها اشاره نیز داشته‌اند. تکمیل این بحث مختصر در مقاله‌ای جداگانه به طور مفصل در حال نگارش است که به امید خدا در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی در آبان ماه سال جاری ارائه می‌شود.
          قابل ذکر است این نوع تدفین در اروپا پیشینه چهارده‌هزارساله دارد. اما در مرزهای ایران کنونی، قدیمی‌ترین نوع تدفین از این دست که تاکنون یافت شده، قدمت سه هزار ساله دارد.


    ©2013 APG.ir